Ir al contenido principal

Saqsa ayapintunayuq almachamanta / El cadaver envuelto en harapos. Hugo Carrillo

Hugo Carrillo comparte y lee "Saqsa ayapintunayuq almachamanta",  texto ganador del  Primer premio del concuerso del cuento de Mil palabas en lenguas originarias de  Caretas/Unesco en 2021. Al leer este relato Huaog hace gala de sus excelentes dotes teatrales, también presentes en su canto. Hugo acba de publicar en dos tomos Peru Haylli Takikuna: mil trescientos setenta himnos bicentenarios de todos los cantos y voces del Peru.



< >


SAQSA AYAPINTUNAYUQ ALMACHAMANTA

 

Huk saqsallaña ayapintunayuq almachas, mana ayatakillapas chaskiriq, unay-unay watantin wischurayapusqa mayupata qupapi; sakillupi wataykusqallas, allquchanwan kuska kukurayallasqa almachaqa.

Hinaptinsi Limapi millay qunchuyasqa sinchi-para kachakayakamuptin, lluqlla wayku chay Wayquluru mayupi panranyaspa punpukullutawan kuskasá, ¡ways!, quruntachatahina, qarapachata-hina almachataqa tukuypanpapi quchpaparachisqa.

Chikip aysamusqan wayku-lluqllawan almacha quchpapachikuchkaptinsi, tawnachayuq wistu runachañataq, ¡challán-challán!, nispa; qamaynintapas qurquryaspa qispiykaramusqa mayupatapi qupata taqwiykachaspan.

Chay runachapas ¿aya-almachu imaynaya karqa?

¡Achachallaw! Ñawsayasqa ñawillaychu kichakurun, nispas qawarayan chay chullanchaki runacha qupapi akllasqan puyusqa pachawan pachapakuptin. Hinatas, yuyaymanakuspa almachaqa qayaykachakuyta qallarisqapuni taytay: ¡Yaw cristiano masillay!, yawlla qarisu; kay ismuq yana sakillupim watasqa kachkani, paskaykullaway, icharaq kawsarimullayman. ¡Fffuiff-ffuiff!, wawqicha uyariykullaway; nispas chiflapayan. Psst-ffuiff… yaw puka chukuchayuq tiyullay; qamtam rimapayachkayki. ¡Kaylawninta qari! Manam ayapaq takipuqnin yana chuspichu warwaryamusuchkanki, ñuqallaymi chaychikan kirisqa rimarichkani wawqichay. ¡¡Kayninta!!... kinraychanta qawarimuway cristianulla… nispas qayaykachakusqa.

¡¡Arí chutaykullaway!! ¡Kay sakillupim sutkurayachkani! Kay yana costalpim kunkay tiqusqa watarayachkani; nispasá mañakullasqa chay challanyaq runachataqa.

Wistu runachaqa manapunis uyarinchu. Almataqa allquchakunallas musyan-uyarin ima, runaqa manas uyarinmanchu almataqa. Hikityaptinpas allqullas uyarin waqaq almachataqa.

Almaqa yapamanta, watiqmantas qayaykachakullan: ¡Uyariykullaway tayta! ¡Uyariykuway papallay! ¿Qayka watañach? Ichapas yaqaña tawa chunka watantinmi apuyayatapas, mamacha Cocharcastapas mañakurqani kawsarichiwananpaq, makillaypas utiwanankamam cruzchakurqani manaña qarqariahina qupakunapi muyuykachanaypaq; nispas almachaqa hikikyallan.

Manaña piypas uyariptinsi almachaqa piñakuruspan tawnatapas wikupirusqa, ¡yanapallawayyá, cristiano!, nisqa chukchachantapas achapakuspan.

Tawnachayuq runachaqa manas uyarikunchu; hina kaqllas.

Allinniraq pachata qawarispañas asuykullan sakillupi watasqa almachaman, chaypis almachaqa kaynata nisqa: ¿Qayka watañachus mañakurqanipas piypas-maypas allin runa almallay marqaykunanpaq? ¡Taytallay, Jesúsllay uyariykullawanki!, ¡Apu urqukuna, mañakusqayta uyariykunkiychik! ¡Gracias wawqichalla!, haqarway awqa-terruku wañuchiwasqanmantapacham qupapi wischuykuwarqa; kunanqa kuskañachiki puririkusun wawqillay. ¡Papallay, kunanmi ichaqa ñakariyniypas tukunqaña! ¡Pay salvadorniy,  gracias wawqillay!, nispas runachapa makichanta muchapayaspa kaynata willakusqa:

Maymantaña hamuspaykiypas, ¿icha yachanki paisano? Llapallan Perú suyuta pampachaspam riki chay lluqlla-waykupas judiruwanchik; chaymi hatun llaki, nispas nin qupa-mituwan hiqipasparaq almachaqa. Ichaqa chaypas manayá waqanallapaqchu; wakinninchik rakillantaqa condenación ninkuchu ñakariymantañam kawsarichichkan, ¿icha manachu? Ñuqamanta qallarispam lluqllapas panraranyaspa, qaparkachaspa kay pachaman kutirichimuwanchik; nispas chacharayan almachaqa.

Qampas awir yuyarikuy-amutay cristiano. Kay kikin Wachipapim riki qayna watallapas astapakuspa llamkaytapas tarikurqanki. ¿Manachu? Panichanchik Evangelina Chamorro paytapas lluqllam qatarichimun riki carajo; pero ichaqa warmisu chay mamachaqa, suma-sumaq mamachasu. ¿Yuyarichkankiychu chay mituwan, rumiwanpas kuska Lurinpi lluqsimusqanta? Televisiónpipas qawarirankiychá; nispas yuyarichisqa Lurínpi mayu lluqllamusqanmanta.

Hinaspas watiq-musuqmanta runachataqa tapukusqa kaynata: Yaw qarisu, wawqicha, imawantaq makichaykitari wituyusuranki, Ayawankumantachu qamuranki; chaychaypis ¡yana uma! nispan runapa entero brazuchanta witurapun hachawan, machitiwan, ichunawanpas chiki hakachuqa aw; nispa llakipaq willakuchkaptinpas, machulaqa manas almataqa ni musyallanpaschu.

Chaykamataq, almachaqa rimaykachachkanyá:

¡Ichaqa-ichaqa, manam lluqlla-waykullachu ñuqataqa rikchachiwan. Qamñam riki wawqiy musquyllaypihina kay pachaman kawsarichimuwanki!; nispas nin qupa maskachakuq runachataqa.

Chay wañuchiwasqan punchawmantaraqmi asnaq mitupi, qupakunapipas tapachakurqani wawqichay. Chaypas chayllachu, periódicom yapapaykuwan llakiyta carajo; 20 muertos niq letrachanmi ñawillaypi warkurayasqa, chimpallaypiytaq atentado niq letrerochapas waylinyachkan manaña usyaq. Chay pachamantam almallaypas panteón-punkukupi,  juzgadokunapipas yanqaña llakinta chuyanaspa muyuykachallarqa; nispas waqaykuspa willakun almachaqa.

Maykamaraq intipas, yayantutapas wañunankama, kichkallaña ñannintapuni chullan chakichalla purikacharqani, ¿imaynanpi?, chay wañuchiwasqan pachaqa machetewanmi atakallaytapas chiqtawaran, hinaspa wituwaran papay. ¡Ahn!, pero carajo, alma kasqaypi hinayá kutipakullani; wayra hinachallam chay base navalpi juiciomanpas chinpaykurqani qaparinaypaq. Chay juiciopimá chiflamuni: ¡ffiuff, señor fiscal, tayta juez testigo kaytam munani!, nispayá; ¡mana uyariwanpaschu!, testigopas suwa masillantaq kasqa. Haqarwaykuna mana munanchu wañuchiwasqanta certificanaypaq. ¿Imata ruwarqani? Upa tukuykuspay suchumpallayá chay jefen-umalliqnin Gonzalochu-Animaelpa celdankama yaykuruspay silluypi wañusqa allpawan rachkiparuni, millaytayá umakun, wasankunapi chiptini qaquni-ima. Chaynayá, nispas chacharayaspa willakun almachaqa.

Wañuy achalayuq añas; manaña atinankama qampita qampikunapaq huñun, wakinta utqayllaña millpurqun, wakinwantaq arpa makichanwan mullkipaqan yanqaña isunpas yanayanankama. Ñuqataq carajo hinkiykachispa panteónpi unquq allpawan rachkipayachkaniqa, nispas yapapaykun almachaqa.

 

**

Allinraq chustikusqayki pachachaqa, kay libruchapas sumaqpuni… Qawaykuy riwistaykiyta wawqicha. Chaymantaqa paskaykuwayña ama hina kaychu; nispas haywapayan riwistachata.

¿Imayna, manachu liykayta yachanki? nispas tapurikun runacha yanqaña-yanqaña tickrampata libruchatapas muyuykachachiptin.

Mawka pachakunata, latapachata, chaki tantachata huñukuspas runachaqa imatapas uyarinchu. Chayta qawarispas almachaqa tapukun kaynata: ¿Imatañam qupatapas astachkanki, hinatachu llankapakunki qarisu? Nispaqa kay muyuriqniypi saqsa pachataya huñuysisqayki; waqtallaypiytaq cartónpas, botellapas, plásticapas munturayachkan… Ichaqa… ¡¡Suyaykuy, suyaykuy qari!!… ¡Amaraq pachallaytaqa!, chullalla pachachaytaqa amayá rantirqukuychu wawqichallay; pinqaypaqmi qala sikilla qiparuyman; ninsi almaqa runacha wara-pantaluta tikra-tikraykuspa qawapayaptin.

¡    Hurra! kunanmi ichaqa. Chaynaqa allinpunim kasunchik qarisu; nispas nin, chay pachachawan tawnachayuq machula pantalukuykuptin. Allintapuni qipasusqanki chay pantalunniyqa. Zapatullaytam carajo haqarway terruku qichurquwan, ¡apoyo a la guerra popular!, nispa yawlla. Kunanmantaqa kwirpuykipim purikusun wawqicha; kunallanpas La Paradakamayá apasqayki, chaypim allin negocioqa; nispas, ichikuykusqa tawnachayuq machulachapa wasanman.

Allqullamantam manchakunanchik yanay qari, nispas nin.

¿Ñachu parejay niykimanña wawqichalla?... Chay supayqara chinki allqullamantam ayqikunanchikpas, almata qawarispaqa anyapayan pacha;  wakin San Bernardo ninkuchu yakuyasqa ñawiyuq allqullaqa almatapas musyanchu; huknin chinki allqukunam: chihuahua, chay pichi allqu, caniche, pekinés; chay tampasikichakunam supayllaña. Maypipas tuntuykachaq almachamanqa pawaykunpuni, awqallaña kiruntapas qawarichispa carajo; ¿paskaruyta munaspachu imaynaya?  ¡¿Chuskuchá?!, chaymi ichaqa kuyakuq allqucha, maymanña ripuptikiypas ratakuykusunkim. Almayki condenakuptinpas chay kuyay allquchaqa qatirikusunkim.

¿Ima ninkim?... ¿qampas guerramanta, terrukumantachu ayqikamurqanki chuskuchaykipiywan? ¡Achachallaw! ¿Allquchanchikpa sutichanri, imaynataq?... ¿Abogaducha? Isht-Isht Abogaducha, isht-Isht… nispanmi almachaqa ñuqamanpas tulluchata muskiykachiwan.

Chaymantaqa tapukusqataq kaynata: ¿Tijeras tusuytari qatikunkiychu Parejito? Caray, wawallaraq kaspaymi tusuqtaqa qawakurqani Aucará plazapi; hinata qawarikusunchik Ayacuchowan Huancavelicapiwan tijeras atipanakuyta, pero ichaqa decentementella sombray-parejito, manayá chay supayqara almakuna hinachu. Almapiwanmi rabyarquspa danzantepa tusukuyninman chimpaykun, hukinñataq vigulin kuchuytaña qallarin-pacha. Ariya Parejito; ninsi almaqa wistu machulacha kumuykachaspa qawaykachakuptin. Chaynata qawarini qayna tutallapas carajo, waqaykachaq almatapas llakipaq wayno uyarikuqta; nispas yuyarisqanta willakun yachaysapa almachaqa.

Chaynata willakuchkaptinsi qaparkachaspa ichuna marqaykusqa apukachaq ayatusuchiqkuna qispiykaramusqa ñawpaqninku pataman. Chaypiñas almachaqa tapukusqa: ¿imaynanpitaq chiki uqllaq haqarwaypas, ¡¡rimaykusun, amaña chiqninakusunchu!!, niwachkanchik?, ¿ichachus chaychika yawar taqtisqanpi sunqun amirunña?, nispa.

Ayachiq, ayakankaqtaqa amapuni uyariychu wawqichallay. Ama hichpaykuychu, ñawpaqllata qawariypas. ¿Imañataq reconciliación? ¿Arreglo nichkanchus?

¡¡Arreglo!! ¿Imaynatataq allichasunkiri, yunka Ayawankumanchu kutichisunki?, aylluykiypas wañukullanñach qucharayaq llakiwan. ¿Witusqa chakillaytari kutichipuwanqachu? ¿Almallaytari hampiykuwanqachu kay hawcha-jijunaskuna?; icha zapatollaytapas kutichipuwanman aw, chayqa allinraqcha kanman, chaychawan purikunaykiypaq Parejito. Chaykamaqa ichapas willanakunman maypi wischuykuwasqanta; chaynapiñach responsollatapas chaskikuymanraq riki… ¿mana chayqa mana aylluyuq almanchikpas wiñaypaqñachusmi yayan tutallanpi muyullachwan?

¡Kakallaw! Intipas pakakurunña; nispas kaynata kamachikun almachaqa: Mayraqcha ñakarinanchik sombray-wawqichalla, qakuchikña, hinachiki imapas. Kay wañuy michiq saqrakunaqa manachá kay pachapi aylluyuqchu. Waqanmanchus awqa punchawkunapipas allqutawan runatawan chakatasqata qawarispañapas.

Chaynachiki imapas. “De todo hay en la vida”, ninku riki Castillasimipi wawqillay; ¿takipas chaynatam nichkan aw? Wañuyllapis mana imapas yachakunchu: qaykaptaq waykuchu-lloqllachu kay pachaman kutirichimusunki, ichachu wiñaypaqña pampacharusunki chaytaqa. Chaymi almahina ñuqa niyman: ¿imaynatataq yuyayninchikta wañuchichwan, taytamamanchikpa yupinpi uchpa-huchpanpi ima kawsachkaspaqa?

¡Ripusunñaya, sombray-Parejito! Abugaduchata qayay…  ¡Yana uma allqu! nispataq chapuchanchikta warkurunman haqarwaykuna; nispam, chupaywan pukllaq tumpalla supayqarata kaniruchkaptiyña, ñuqatapas umaqaramanta chutarquwaspa utqayllaña ayqirichiwanku machulaytawan chay kallpasapa almachaqa.

Akis supayqara ayakuchuqkuna nakarquwananmanta chay kuyay almachaqa kutirichimuwan…

**

 

 

 

 


Comentarios

Entradas populares de este blog