Pujas llaqtaypa mulli sachan & Pujas runa, mana puchukaq runa. Leo Casas Ballón

Como inicio de una serie dedicada al trabajo escrito de Leo Casas -que es apenas una fracción de su trabajo que en educación, radio, canto y promoción cultura fue mayormente oral y musical, publica los dos poemas  de Leo dedicados a la comunidad de Pujas, Ayacucho. Estos poemas fueron publicados como  preámbulo  de la edición quechua de  Ñawpa willanakuy / Desde nuestros mayores (Chirapaq) libro que fue escrito y traducido en quechua y castellano en base a 18 relatos orales. Hawansuyi aprovecha la oportunidad para invitar el querido lector que compartan los escritos de Leo para difundirlos en este medio.

,

Pujas llaqtaypa mulli sachan*

Llaqtaypa hanayninpi hatunkaray mulli sacha
sumaqmi sayachkanki maymanta qawariptiypas
qumir rapiykim manapuni qilluyarinchu maychika chiraw pachapipas watantin mana paraptinpas sumaqtam llanllarinki
manataqmi imanasunkichu qasapas, chikchipas.

Taksa sachallaraq kachkaptiykim
sapiykiqa yaykurqunña allpa ukuman, maykamaraq hinaspam qaqatapas chiqtarqun
tumpa huqu allpata maskaspa
rapichaykikuna mana wañurqunanpaq.

Kulluykipas sapa wata astawan rakuyaspanmi aswan qaqata sayachkan
maychika wayrapas mana imanasuspaykim tumpallata kumuykachisunki.

Qachqa qaraykita llaqllarusuptiykikupas kiriykimanta sutuq wiqimantam
huk musuq yura paqarimun. Witurusunkikuña chaypas

allpa ukupi huk chikan sapiykimantam musuq mallki chikllirimun.

10

Miskichanrayku chiwakupa mikusqan ruruykimantapas karukunapiraqmi wiñarimun musuq sachakuna. Chaynapim wiñaypaq kawsanki
rapillaykipas qumirllaña

ruruchaykipas pukay pukay ancha kuyana mulli mallki.

Llullu rapichaykiwan qaqurikuptiymi
allinyarin ima nanayniypas.
Rapiykipa timpusqan quñi yakuwan aytiykuptiymi ima unquypas waspirirun utqaylla.

Puka ruruykimanta qaywirisqa apichatam warmakuna mikuchakuykun saksanankama chaywan kallpachasqam
aswan kusisqa pukllarikunku

chay miski apichawanmi aswan yuyaysapacha imatapas utqaylla yachakunku.

Chay ruruykipa miskichanmanta ruwasqa aqachataqmi warma yanaypa uyachanta pukayarichin yawarniytapas timpuykachin
iskayniykuta kuyanakuypi rawrarichiwanku

sansa wayllunakuywan uqllanakuykuspa rikchaspalla musquyniykupi
hanaq pachaman qispirichiwanku.

Karu llaqtaman ripuptiypas
kallmaykikunam mama taytaypa makin hina maywirikuspa

11

qamña allinlla nispa kacharpariwan.
Unaymanta llaqtaypa millqayninman kutimpuspaypas qamtam qawarimuyki karumantaraq
kuyay qisanman kutinpuq wakcha urpi kikillan.

Chakra llamkayman minkanakuq runa masiykunapas qampa llantuykipi samaykuspam
warmikunapa sumaq yanukuyninta
yarqayninpaq mikuchaykun

pusuqullanpas puqchiriq sara aqawan chakiyninta tasnuykuspa
sumaq takiq warmikunapa kunkanpi harawikunata uyariykuspa

sunqunta kusirichin
Pacha Mamata yupaychaykun kallpanwan tarpuykuspa humpinwan qarpaykuspa kawsay mirachisqanmanta.

¿Hayka watañam chaypi sayachkanki? Manam pipas yachanchu.
Ichaqa, taytaypa taytanpas riqsisurankiñam. Ñawpa machu payaykunapa

qampa llantuykipi qachwaspanku wayllunakusqanmanta paqarimuqmi kachkani imaynam willkaypa willkankunatapas
kunan qachwaypi hatun kuyaywan tarpuchkani chayna kikillanpuni.

12

Pujas runa, mana puchukaq runa*

Willka Wamanpa churin llaqta
waranqa watapi tukuy ima ñakariq wawa churiykim chay mulli sachayki hinapuni mana imapa atipanan allinta sayachkan, qumirlla llanllarichkan
sumaqta sisarichkan
rurunwan kallpachachkan qipa wiñaykunata astawan astawan sapinchakuspa
astawan astawan kullunta rakuyachispa
qaqay qaqata sayachkan
tukuy mana allinkunata atipaspa.

Wari runam ñawpa machu payayki karqa paykunam qichwa siminchikta llanllarichispa tukuy llaqtakunapi tarpuykuspa
waranqa waranqa runapa yuyayninwan rimayninwan, takiyninwan, kuyayninwan sumaqta mastarirqan.

Chay ñawpa awkinchikkunam
sara, papa, kinwa, qañiwa, kiwicha, uqa, maswa tarpuyta yachachiwaranchik hinallataq miski mikuyniyuq paqay, paltay, chirimuyapa yuran mallkiytapas.

13

Wari machu payanchiktaqmi yachachiwarqanchik quwi, paqu, llama, kuchi, wallpa uywaytapas.
Wasi rurayta, awayta, yarqa kichayta, yupayta, chaskakunata qawaspa punchawpa puriynintapas Wari runa machu payanchikmi yachachiwarqanchik.

Chaynam karqanchik
kikillanchik kay munaq
mana pipapas kamachinan
mana pipa qayllanpipas kumuykachaq
sunqunchikpa rimayllan uyariq
yuyayninchikpa yachayninman hinalla maymanpas puriq runa masintillan kallpachanakuspa

ima sasachakuytapas atipaspa.
Chaynam kawsakurqanchik, hawkalla mana piwanpas piñachinakuspa
Pacha Mamanchikta yupaychaspa llamkayninchikpa chaninta mikukuspanchik mana pimanta mañapakuspa
manataq pitapas llakichispa
yarqaytapas mana riqsispa muchuywanpas mana waqaspa.

Hina qipanmanñam inkakunaqa hamurqa.
Paykunaman ratapakuyta mana munaptinchiktaqmi awqanakuyman churawaptinchik
Antawayllapi Chankakunawan, Puqrakunawan, Warpakunawan, Rukanakunawan, Wankap Willkankunawan,
Wankayuqkunawan, Tarumakunawan, Sawsakunawan, Yaruwillkakunawan, Wanukuqkunawan, Punpukunawanpas llapallankuwan allinta rimanarikuspanchik
huk kallpalla sayarispanchik
achka maqanakuypi atiparquspanchik

1

Qusqu llaqtankama qatirurqanchik
pay tukuspa, ñapas-ñapas purispa
runa masinchikta atipaspa
saruchakuy munawaqninchik inkakunataqa.

Chaymantañam inkakunaqa
Willka Waman llaqtata sayarichirqaku Tawantin Suyupa ñawi rurun Qusqumantapas aswan hatun llaqta kaspan,
huk kallpalla, huk yuyaylla, huk sunqulla ñuqanchikwan kuska sayarispa
allin qari hina maqanakuspa
paykunawan mana saruchikuy munaq
wakin llaqtakunamanta
Qusqupi qipa wiñay inkakunata ñuqanchikmanta harkananpaq.
Chayraykus kay Willka Waman llaqtapi
huknin inkapas paqarirqa
ñawpa mamanchikpa wachakusqan.

Españamanta hamuq millay sunqu runakuna Pacha Kamaq Wiraquchapa churin tukuspa quri qullqinchikta suwawaspanchik paykunallapaq llamkachiwaspanchik warminchiktapas saruykuspanku churinchiktapas qichuwaspanchik

mana chaninta ñakarichiwaptinchikpas
ñuqanchikmi ñawpaqta sayarirqanchiq
chay saprasapa yuraq qara runakunata qarqunanchikpaq ñawpaq hina munasqanchikta ruraspa
ñuqanchikpura kamachinakuspa
takiyninchikta takirikuspa
tusuyninchikta tusurikuspa

1

Pacha Mamanchikpa kurak wawan hinapuni hawkalla kakuspanchik
allinlla kawsakunanchikpaq.

Chay tukuy ñakariymanta, waqaymanta, muchuymantapas qispichiyta munawaspanchik
España runakunawan maqanakuq sumaq sunqu
Tupaq Amaruwan, warmin Mikayla Bastidaswanpas hinallataqmi sayarirqanchik

Muru Chukukunapa, Basiliyu Awkipapas willkan kaspanchik
paykunawan kuska purispa awqanchikta atipaspa

yapamanta hawka kayta haypaspa kusilla kawsakunanchikrayku.

Kay suyukunapiña churiyasqa runakuna Españamanta hamuq kikin taytankupa chiqnisqan tukuy imapi qipanchasqa mistikuna
taytankuwan maqanakuypaq minkarikuwaptinchikpas kuskapunim sayarirqanchik
yawarninchikta chaqchuykuranchik
Ayakuchu Kinwa pampapi
isqun punchaw diciembre killapi
waranqa pusaq pachak iskay chunka tawayuq watapi supayninta aparqachispa
sikinpi haytaspa
wiñaypaq qarqunanchikkama.

Hina qipanman Chile suyumanta hamuspa sarunchay munawaqninchik runatapas qari tukuq militarkuna allqunayaruptinñam maychika qaqa ñankunapi

supayninta apachirqanchik hanayninmanta rumita kachaykamuspa Tayta Cacerespa umachasqan.

Qayna watakunallapi
tuta puyu llaqtanchikta pakaykuspa
chaychika llakita, waqayta, wañuyta, chinkaytapas apamuwaptinchik
uma muyuyninchikmanta
sunqu nanayninchikmanta
ñawi tutayayninchikmanta muspayninchikmantapas
huk chikachanta allinyaykuspañaqa
titanka hina sayaspanchikmi
Pujas llaqtanchikpi mulli sacha kikillanpuni
awki tayta mamanchikpa kuyakuyninwan paykunapa tarpusqan allin yachaykunata
Pacha Mamapa sunqunmanta pullpurimuq
chuya yaku hatun mayuwan qarpaykuspam wañuymanta kawsarirqanchik.

Chaykunawan yuyayta hapispanchikmi kunanqa ñawpaqtaña qawarichkanchik manaña wañuytapas manchakuspa
allin kawsayta maskarichkanchik
ñawpa machu payakunapa ramparisqan wayna sipaskuna

1

 

qipa wiñay warmakunapas
awki mulli sachanchik kikillanpuni musuqmanta llanllarimuchkanchik qumiryarichkanchik sisarimuchkanchik
ruruytaña qallarichkanchik.

Wiñayllam chaynapauni karqa. Chaynallapunim kasunchik wiñaypa wiñayninpaq.

*Kaytam qillqaran: Leo Casas